Effectiever omgaan met gevoelens van machteloosheid bij gaslighting

“Na de training doorzie ik psychologische onveiligheid meteen. Eerst voelde ik me altijd wat machteloos, nu communiceer ik glashelder. Zelfvertrouwen terug, energie voor tien.”

Gaslighting voorbeelden op het werk

Gaslighting voorbeelden die professionals in de praktijk tegenkomen, zijn er in overvloed. Psychologische onveiligheid, emotionele manipulatie, machtsverschillen. Het herkennen maar ook leren begeleiden van de effecten ervan is essentieel voor professionals in de geestelijke gezondheid.

In deze blog beschrijf ik voorbeelden van therapeut Emma en een psychiater i.o.Ronald die daarin vastliepen.

• Gaslighting komt in elke vorm van relaties voor – familie, werk, vriendschappen of maatschappelijke relaties;
• Daar waar machtsverhoudingen een rol spelen, ligt het op de loer;
• We leven momenteel in een gaslight cultuur:
• Professionals in het sociale domein hiermee te maken hebben;
• Het is lastig om de dynamiek ervan te leren herkennen.

Professionals moeten alert zijn op subtiele signalen. Bijvoorbeeld adoratie, ontkenning van ervaringen, of het minimaliseren van gevoelens als schaamte zijn wegwijzers. Diegene in de machtspositie kan zich bezighouden met het verdraaien van de werkelijkheid of het zaaien van twijfel.

Hier zijn ervaringsgerichte strategieën om gaslighting te begeleiden.

Voorbeelden gaslighting – een praktijksituatie van Emma

Emma, een gedragstherapeut in de ggz kwam bij mij voor een leertraject. Ze wilde  gevallen van gaslighting beter leren begeleiden bij haar cliënten.

Tijdens de sessie wilde zij onderstaande situatie onderzoeken om tot effectiever handelen te komen. Dankzij mijn aanpak ontwikkelde zij nieuwe kennis en inzichten die zij zich voornam om toe te gaan passen.

Haar leerdoel was om gevoelens van machteloosheid te pareren indien zij cliënten niet tot inzicht kon brengen van emotionele manipulatie binnen hun  relaties.

Ons gesprek over een illustratieve gaslighting  verliep zo:

Ik: “De situatie – de casus – begrijp ik als volgt: één van jouw cliënten vertelde dolenthousiast  over een nieuw idee  die ze thuis wilde uitvoeren. Haar partner reageerde als volgt:

‘”- Dat is echt heel leuk dat je zo denkt, maar vorige keer bleek jouw idee niet goed te werken. Jij moet dat niet willen voor jezelf, de vorige keer werd je helemaal overstuur!  Jij loopt eigenlijk altijd nogal hard van stapel. Het is lief dat je denkt dat je daar goed in bent, maar ideaal gezien ben jij niet het type voor dit soort ideeën.

Ik heb een veel beter idee waar je mij beter mee kunt helpen. Zullen we dat  aanpakken?-“

Ik: Wat deed dit eigenlijk met jou toen je dit hoorde?”

Emma: “Het klonk alsof haar partner haar ondermijnde en haar enthousiasme de kop indrukte. Ik voel meteen een soort boosheid opkomen, maar ook machteloosheid!  Want…. ze blijft het voor die man opnemen.

Dát dus….ontploffing van binnen. Ja echt.  Ik weet dat ik dat als therapeut niet moet voelen. Maar ik sla dicht en praat daarna uit mijn ‘hoofd’. Niet fijn. Maar hoe kan ik Lisa helpen om inzicht te krijgen? Het is een patroon…”

Jij: “Dat is een relevante vraag. Voordat wij naar Lisa gaan met onze aandacht,  richt ik mij eerst  op jou. Op jouw ervaring met deze situatie. Wat prikkelt jouw gevoel van machteloosheid bij haar?”

Emma: “Ik denk dat het komt doordat ik wil dat Lisa zich gezien en gehoord voelt, maar haar partner lijkt dat hier te ondermijnen.  Ik kan het niet uitstaan.  Ik ken hem ook. Maar  elke interventie van mij om tot haar door te dringen is gedoemd te mislukken. Zij blijft hem ophemelen. Daar word ik een beetje gek van.”

Jij: “Laten we jouw machteloosheid onderzoeken. Jij denkt dat je dit niet mag voelen als professional. Dat is de vraag. Jij bent immers het instrument waarmee je werkt naar Lisa toe. Indien jij zo denkt, zal zij onbewust zichzelf  ook niet toestaan om eigen  frustraties te voelen.

Jullie  dynamiek samen faciliteert namelijk de mogelijke verandering die zij onbewust verlangt.  

Je vertelt over je gevoel van een beetje gek worden om niet tot haar door te dringen. Wat zegt dat over jouw grip in het gesprek?”  

Emma: “Ja,  eh…nee. Is dan effe weg. Ik ben zelf opgegroeid met een dominante moeder waardoor ik de uitspraken van haar man daarin wel herken. Het lijkt alsof ik nu denk van: o jee, zit ik dan niet in de overdracht/tegenoverdracht? Dat is echt niet goed als therapeut.

Dan ga ik ook nog eens twijfelen aan mijn vakkundigheid. Het zegt over mij dat ik er wel echt onzeker van word, jaja. Balen”.

Jij: In hoeverre wil je onderzoeken of  je je  eigen blessures met betrekking tot  dominante mensen in je leven onbewust toch  projecteert? Is dat jouw onderzoeksvraag?

Emma: “Ja, ik wil echt wel weten of mijn eigen geschiedenis mijn professionele handelen beïnvloedt bij haar en hoe ik daarmee WIL omgaan.”

Jij: “Laten we beginnen met jouw eigen levenservaringen met een geval van gaslighting. Hoe herkende je dat dat vroeger met je is gebeurd?”

Emma: “Het heeft heel lang geduurd voordat ik erkende dat mijn moeder mij bespeelde. Mijn ouders hadden geen goed huwelijk en zij was altijd bezig met haar eigen belang. Alcoholprobleem.  Ik voelde me vaak niet goed genoeg naar haar toe en cijferde mijn eigen gevoelensleven weg. Het móest altijd gaan over haar.

Ik ervoer weinig zelfliefde  zoals jouw aanpak beoogt. Toen ik  doorkreeg  wat er gebeurde, voelde ik me wel extreem in de steek gelaten. En nog…”

Jij: “Het zit er nog onder de huid? Ja ik zie je knikken. Het is nog niet los van je.”

Emma: “Ik voel nog steeds een zekere boosheid, maar het gevoel van  triomf kwam toen ik de opleiding ging doen. Daar kwam natuurlijk ook een stuk zelfonderzoek bij kijken. Mijn innerlijke stemmetjes waren zoveel sterker dan ik dacht. Hadden zo veel meer invloed…heel confronterend. Toen begreep ik haar rol. Ik twijfelde in mijn volwassen leven eigenlijk bij alles – mijn behoeften  waren nauwelijks in beeld. Nu wel wat meer...”

Jij: “Je vraag was hier of je welllicht projecteerde. Wat denk je? 

Emma: “Ja, ik realiseer me dat ik aan het projecteren ben. Haar vriend is mijn moeder. Dat was echt niet  zichtbaar voor mezelf. Alsof ik mezelf nog wil redden uit die vreselijke onveiligheid….jeetje. Idioot zeg.  Ik wil leren onderscheid te maken voor eigen blessures. Ik heb mijn moeder ook jarenlang geadoreerd – zoals zij nu ook doet. Overleving…wat stom zeg”.

Hoe Emma tot ander handelen kwam

Emma begon te begrijpen dat haar eigen voorbeeld van manipulatie in haar leven  juist een bron van kennis kon zijn.  Wat had zij gewild toen ze nog niet klaar was voor erkenning?

Ze voelde zich al zekerder en merkte dat ze beter begreep hoe haar eigen ervaringen haar werk gunstig konden beïnvloeden. Ze wilde deze situatie ook met collega’s bespreken tijdens intervisie.

Emma stelde voor om Lisa te vragen hoe ze zich voelde/wat ze dacht toen haar partner haar regie uit handen nam. Voorts zou ze ook proberen haar eigen gevoelens van afwijzing te delen en hoe zij (los van Lisa)  tot bewustwording was gekomen.

Hierdoor deed  Emma iets wezenlijk anders door op identiteitsniveau te werken. Op wie zij is geworden dankzij groei en bewustwording.

Werken met ZIJN. Ja, dat verbindt.

Deze interventie bracht Lisa daarna ook weer meer te ervaren over wie zij is. Dat verbindt. Vervolgens zou Emma haar kunnen begeleiden vanuit een mixed rol van zowel bondgenoot als therapeut. Hiervoor doken we in een stukje herstelgerichte theorie (relationele rollen van de ervaringsdeskundige).

Emma voelde zich minder machteloos na deze bewerking indien ze gaslighting bij haar cliënten begeleidde. Ze begreep nu hoe prettig het was dat haar eigen ervaringen haar cliënten positief beïnvloedden.

Gaslighting voorbeelden bij diagnostisering door een psychiater

Gaslighting voorbeelden komen ook voor in praktijken van psychiaters i.o.  of andere medische specialisten. Ronald kwam bij mij om advies in te winnen.

Ronald: “Ik wil  graag wat met je bespreken. Ik heb casussen die me bezighouden en wil gebruik maken van jouw expertise.

Ik: Vertel bij welke casussen van psychologische manipulatie kan ik iets voor je betekenen?

Ronald: Ik heb in het verleden een cliënt gediagnosticeerd. Laten we hem Tim noemen van 16 jaar. Ik ken het fenomeen gaslighting dus niet zo goed, maar achteraf denk ik: zou dit van invloed kunnen zijn op een diagnose?

Ik: “Wellicht. Vertel verder”.  

Ronald: “Tim groeide op in wat leek op het perfecte gezin, maar naarmate hij meer vertelde, denk ik achteraf gaslighting te hebben herkend in de relatie met zijn moeder. Maar ik ben er niet zeker van. Hij kreeg de diagnose autisme van mij.

Tim ervoer een gigantische prestatiedruk, maar  zij minimaliseerde  zijn gevoelens enorm. Natuurlijk begreep ik haar ook gezien zijn ongeleide gedrag. Maar zij maakte hem wijs dat hij zich vergiste als hij zijn eigen mening trachtte te ventileren.  Hij bouwde hierover onevenredig veel spanningen over op. Wat denk jij dat gaslighting daarin  een rol zou kunnen spelen?”

IK: “Je hebt een situatie uit het verleden met een jeugdige met zijn moeder waarover je nu twijfelt. Waardoor twijfel je precies?

Ronald: “Ik twijfel omdat ik niet zeker weet of ik de dynamiek tussen Tim en zijn moeder toentertijd goed heb begrepen. Zijn moeder leek zo betrokken en zorgzaam, perfect zelfs. Maar  Tim’s ervaringen suggereren dat ze zijn gevoelens systematisch minimaliseerde en hem aan zichzelf liet twijfelen. Ik vraag me nu echt af of ik de impact van haar gedrag op zijn welzijn en diagnose heb onderschat.”

Ik :”Je twijfelt of je nu anno 2024 anders kijkt naar het effect van haar gedrag op zijn welzijn. Wat maakte dat je specifiek hieraan denkt in deze casus?”

Ronald: “Tja, het was de manier waarop Tim beschreef dat zijn moeder voortdurend zijn gevoelens en ervaringen steeds opnieuw ondermijnde. Zij trok het blijkbaar niet dacht ik.

Ze vertelde hem steeds  dat hij het haar heel lastig maakte, dat hij  overdreef of zich dingen niet goed herinnerde. Om er vanaf te zijn? Met name toen hij hevig overstuur raakte vond zij dat zijn  aanvallen uiteindelijk de aanleiding vormden om een diagnose te stellen. Hij bouwde vreselijke spanningen op en werd een ongeleid projectiel met veel schoolverzuim.  Maar nu plaats ik het echter ook wel als een destructief patroon van emotionele manipulatie vanuit haar.”

Waar Ronald tot inzicht kwam

Ronald begreep dat we zijn eigen twijfel onder de loep namen in plaats van de focus op de cliënten te leggen.

Ik: “Het is heel erg lastig – de bewuste  personen zitten niet fysiek voor ons hier om de dynamiek bevestigd te krijgen. Dat is wel de enige manier om er iets uit te kunnen concluderen.  We moeten waken voor invulling – dat gaat een eigen leven leiden. Wij hebben allen namelijk een gekleurde bril.  

Jouw  twijfel klinkt voor mij meer als aanleiding om te onderzoeken hoe je voorbeelden van gaslighting in de toekomst beter kan leren herkennen vermoed ik? Dat je dit ook als perspectief wilt meenemen? Waarvoor je kortom bij mij aanklopte. Klopt dat?

Ronald : “Dat klopt. Waar ik  moeite mee heb is dat ik mij afvraag af of de gedragingen die ik als symptomen van autisme interpreteerde, mogelijk ook reacties op langdurige gaslighting konden zijn?  Is dat een aannemelijke gedachte? Bijvoorbeeld, zijn moeite met emoties uiten en sociale interacties kunnen misschien ook worden verklaard door de constante prestatiedruk die hij thuis ervoer.”

Ik: Kan. In zijn algemeenheid is het herleidbaar dat het gezinssysteem waarin mensen met autisme opgroeien zeer van invloed  zijn op hun gedrag. En vice versa. Contextuele invloed heet dat. Gaslighting verhoogt de twijfel aan eigen vermogens, zeker bij mensen die met hoge gevoeligheid zijn geboren.

Ook bij de ouders kan dit de dynamiek  versterken. De gevoeligheid en in het zichzelf gekeerd blijven kan ook hun faalangst doen toenemen. En gevoelens van onmacht maskeren. Eigenlijk zou het kunnen dat in geval van Tim hij haar onbewuste angst om te falen overneemt? Blijft invulling.

Maar hij zou zichzelf daardoor kwijt kunnen raken.  Woedeaanvallen kunnen daarbij een wegwijzer worden van  ontlading. Als heling zou zij er in dit geval ook iets mee moeten dan.  Maar laten we het wel houden bij incidentele gaslighting. Het blijft maatwerk per gezinssituatie. .

Ronald: “Ik denk dat ik veel meer aandacht moet besteden aan de gezinsdynamiek en de interacties tussen de cliënt en zijn systeem. Onze systeemtherapeut kan daar wat mee. Ik zou meer voor me moeten gaan  zien wat er gebeurt in de praktijk. Beiden kunnen  vertellen wat er  gebeurt bijvoorbeeld  tijdens of na een woedeaanval. Ik wil horen hoe zij omgaan  met beider emoties om  proberen beter te begrijpen of er sprake is van manipulatief gedrag zoals gaslighting.”

IK: “Dat klinkt als een goede insteek.  Het herkennen van gaslighting kan echter zeer complex zijn en duidelijk verpakt worden door de gaslighter.  Een persoon als Tim zal ook kunnen proberen in zo een gesprek loyaal te zijn aan zijn moeder. Zij zal de perfecte cliënte willen uithangen naar jou. Het is beter hen beiden apart te bevragen en hen uit hun comfort te halen. Het is lastig om te herkennen indien het niet ligt in je eigen ervaring.

Ik zou als ervaringsprofessional ook kunnen meekijken om te adviseren bij gevallen van gaslighting in een multi-disciplinair overleg? Of een workshop gaslighting stoppen aanbieden voor jouw team aan de hand van een casus?

Ronald: ja zeker. Dat is een goed idee. Wij werken nog niet met ervaringsdeskundigen. Dit gesprek heeft me echt geholpen om beter te begrijpen waardoor dat zo belangrijk is.  Ik wil echt meer aandacht gaan besteden aan deze aspecten in mijn toekomstige consulten.”

Wat Emma en Ronald hielp om praktijksituaties beter te begrijpen

Eigenlijk vervul ik een behoefte die professionals vaak hebben. Wat ik meemaak is dat ik teruglees hoezeer mijn deelnemers  verlangen naar meer inzicht!  Je hóórt gewoon terug hoe zij 10 kilo lichter de deur uit stappen. Mét antwoorden over gevallen van gaslighting bij cliënten.

Ik creëer een leeromgeving zonder waarde oordeel. Bijna elke deelnemers herkent eigen levenservaringen met gaslighting zoals Emma.

Ik merk hoe verruimend mijn aanpak werkt. Deelnemers zeggen dingen die ze nooit eerder zeiden! Of wisten eigenlijk.

Eigen levensthema’s durven verkennen die met macht, onveiligheid, dominantie, angst voor niet goed genoeg zijn of het ontberen van zelfliefde maken hen  zachter en meer empathische professionals.  Ronald was dolblij om zijn twijfel te hebben uitgezocht.

Emma werkt nu meer vanuit diepere rust en  persoonlijke wijsheid.

Kennismaken?

Ik zorg dat professionals effectiever leren omgaan met machteloosheid bij gaslighting. Als professional heb jij  er ook baat bij meer bewustzijn of het ervaren van  zelfliefde te ervaren.

Ik help je er uit te komen. Plan een kennismakingsgesprek in.